تقسیم بندی روایات نماز

حضرت ابراهیم علیهالسلام همراه با فرزندش خانه خدا را بنا نهاد و کار را به اتمام رساند. دستها را به سوی آسمان بلند کرد و از خدا خواست: رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیتِی ابراهیم/40؛ پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز.

حضرت ابراهیم علیهالسلام همراه با فرزندش خانه خدا را بنا نهاد و کار را به اتمام رساند. دستها را به سوی آسمان بلند کرد و از خدا خواست: رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیتِی ابراهیم/40؛ پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز.

نماز، همان ستون خیمهگاه دین است و والدین باید کودک را برای نماز خواندن تربیت کنند. این کار نیاز به دقت دارد و دشوار است، چراکه اگر او را پیش از تکلیف برای این مهم عادت ندهیم، بهجا آوردن آن در ابتدای تکلیف، سخت، تکراری و بهخصوص برای نماز صبح دردسرساز است. بهخصوص اگر نوجوان در این رابطه با اصرار زیاد والدین مواجه شود منجر به لجبازی یا به دروغگویی وی میشود و آن زمان، برای هدایت این نهال سرکش کمی دیر شده است و مشکل چند برابر!

روآیات نسبتاً زیادی در رابطه با نماز و سن شروع به آن وارد شده است. در اینجا فرصت پرداختن به تکتک آنها نیست، اما میتوان با دستهبندی و ذکر چند نمونه از هر کدام به نتایج مطلوبی رسید. این روآیات به لحاظ عبارات به کار رفته در آن به سه دسته تقسیم میشوند.

دسته اول روآیاتی که در آنها از لفظ «وجوب» برای شروع نماز استفاده کرده است. مانند روایتی که از امام صادق علیهالسلام نقل شده است: هرگاه کودک شش ساله شد، نماز بر او واجب است و هرگاه توان روزه یافت، روزه بر او واجب است1.

دسته دوم روآیاتی هستند که لفظ «امر» به نماز و «مؤاخذه» برای آن را به کار گرفته است. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله میفرمایند: هرگاه پسر دست راستش را از چپش تشخیص داد، او را به نماز امر کنید2. و در روایتی در باب مؤاخذه از امام رضا علیهالسلام آمده است: کودک در هفت سالگی برای نماز بازخواست میشود3.

دسته سوم روآیاتی هستند که در آنها، اجازه تنبیه بدنی کودکان برای اقامه نمازشان داده شده است. مثل این روایت که پیامبر صلیاللهعلیهوآله میفرمایند: خردسالان خانوادهات را با زبان نماز و طهارت بیاموز و هنگامی که به ده سالگی رسیدند، آنان را بزن اما از سه ضربه تجاوز نکن4.

با جمعبندی این سه دسته روآیات، این نکات روشن میشود که: مراد از وجوب در دسته اول، طبق نظر فقهای شیعه، استحباب است، چراکه نماز پیش از رسیدن به بلوغ واجب نیست.

نکته دیگر آنکه برای آموزش نماز سه مرحله باید به ترتیب طی شود.

اول: از زمانی که کودک قدرت فهم نماز را پیدا میکند، باید آموزش نماز را آغاز کرد. اگرچه این فهم به صورت اجمالی باشد. این مرحله تقریباً از پنج یا شش سالگی شروع و به شش تا هفت سالگی ختم میشود. در این سنین نباید اجباری در کار باشد و فقط کودک را با نماز آشنا میکنیم. شاید بتوان این اختلافی را که در سن ابتدای شروع نماز است را به تفاوتهای رشد عقلی کودکان برگرداند.

دوم: این مرحله از شش یا هفت سالگی شروع و به نه الی ده سالگی ختم میشود. در این مرحله، آموزش نماز به صورت جدی و به روش مستقیم است. در این روش والدین نماز آنان را تحت نظر میگیرند و در صورت اهمالکاری آنان را مؤاخذه میکنند.

سوم: این مرحله آخر از نه یا ده سالگی شروع شده و تا بلوغ ادامه دارد. نماز خواندن برای کودک در این سنین امری کاملاً جدی محسوب شده و تا آنجا بر آن تأکید میشود که برای ترک نماز ممکن است، تنبیه بدنی شود. این مرحلهای است که کودک کاملاً با احکام و فواید و آثار نماز هم آشنا میشود و استدلالهای بزرگترها در او کارگر میافتد5.

این روآیات به صورت کلی سنین شروع به آموزش نماز را مطرح و به صورت خیلی اجمالی حدود انتظار والدین را در هر مرحله بیان کردند. اما اینکه آموزش به چه صورتی باید شروع شود را روشن نکردهاند. به عبارت دیگر، در این روآیات بیان نشده است که ایا به کودک پنج، شش ساله، نماز کامل آموخته شود یا آموزش به صورت گام به گام باشد.

در روایتی که عبدالله بن فضاله از امام صادق علیهالسلام نقل میکند، روش این آموزش با لحاظ سن به تفصیل بیان شده است و ذکر آن روایت و بررسی آن خالی از لطف نیست.

آنگاه که پسر سه ساله شد به او میگویند، هفت بار بگو «لا اله اله الله»، وقتی سه سال و هفت ماه و بیست روز شد به او میگویند هفت بار بگو «محمد رسول الله» وقتی چهار ساله شد به او میگویند هفت بار بگو «صلی الله علی محمد و آل محمد». آنگاه که پنج سالش تمام شد از او میپرسند، دست چپ تو کدام و دست راست تو کدام است. اگر جواب صحیح داد او را رو به قبله کرده و میگویند: سجده کن و رهایش میکنند تا شش ساله شود. وقتی که شش سالش تمام شد رکوع و سجود را به او میآموزند و به نمازش وامیدارند تا هفت ساله شود. وقتی هفت ساله شد به او میگویند: دو دست و صورتت را بشوی؛ آن وقت به او میگویند نماز بخوان تا نه سالش تمام شود. در آن هنگام وضو و نماز را به او میآموزند و برای آن او را میزنند. هرگاه وضو و نماز را آموخت، خداوند والدینش را مشمول رحمت خود میکند6.

این روایت مراحل شروع آموزش نماز را از مبانی اعتقادی آن آغاز میکند، یعنی این مبانی زمینهساز آموزش نماز کودک تا چهار سالگی است. مرحله بعدی وقتی است که کودک قدرت تشخیص دست چپ و راستش را دارد و این سن پنج سالگی معرفی شده است. به او در این سن سجده کردن را که اصل این عبادت است میآموزند. مرحله سوم از شش سالگی شروع شده که صورت نماز را یک سال تمرین میکند. سپس با تمام شدن هفت سالگی، علاوه بر صورت نماز، شستن دست و صورت را هم بر تمرینات او میافزایند. بالاخره در مرحله نهایی، به کودکی که چهار سال به تمرین اعمال و حرکات نماز پرداخته، آموزش کامل وضوی و نماز داده میشود و او را برای ترک این کار مؤاخذه میکنند و ممکن است در صورت لزوم از تنبیه بدنی هم استفاده کنند و به این صورت این عبادت، عادتی پایدار در کودک خواهد شد.