راهکارهای تقویت معنویت در کودکان

راهکارهای تقویت معنویت در کودکان

بسیاری از والدین نگران هستند که چگونه کودک خود را با زمینه‌های معنوی رشد دهند و او را فردی دیندار خداجو و معنویت‌گرا بار بیاورند.
بیان تمام راهکارها در این زمینه حدیث مفصلی است که در این مجمل نمی‌گنجد؛ اما برای یادآوری، با مدد از روایات معصومین(ع) به اختصار بخشی از آن را بیان می‌داریم.

برای مطالعه به ادامه ی مطلب مراجعه فرمایید.

راهکارهای تقویت معنویت در کودکان

بسیاری از والدین نگران هستند که چگونه کودک خود را با زمینه‌های معنوی رشد دهند و او را فردی دیندار خداجو و معنویت‌گرا بار بیاورند.
بیان تمام راهکارها در این زمینه حدیث مفصلی است که در این مجمل نمی‌گنجد؛ اما برای یادآوری، با مدد از روایات معصومین(ع) به اختصار بخشی از آن را بیان می‌داریم.

یکم: تقویت ارتباط فرزندان با پروردگار
کودک در مقابل عجایب خلقتی که در اطراف خود می‌بیند و در برخورد با منظره‌ها و نعمتهای طبیعی که با آنها سرو کار دارد همواره به چیستی و چگونگی پدید آمدن آنها می‌اندیشد و سؤال‌هایی از این دست می‌پرسد. وقتی خداوند را به او معرفی می‌نماییم به راحتی می‌پذیرد؛ اگر چه هیچ مفهومی از کیفیت وجودی این کلمه در ذهنش انتزاع نمی‌شود؛ ولی از اینکه جهان را منسوب به یک موجود واقعی به نام خدا در می‌یابد خیالش راحت می‌شود و در جستجوی خداوند کنجکاو می‌شود؛ بنابراین خدا باوری کودک را می‌شود با تذکرات دائمی نسبت به وجود او و نعمتهای او و تشکر از او و راز و نیاز با او و صحبت و اندیشیدن در کار او تقویت کرد.
حضرت علی(ع) در وصیّت خود به حضرت امام حسن(ع) فرمود: «ولا عبادَةَ کالتفکرِ فی صَنعَةِ الله عزَّ وجلَّ؛ هیچ عبادتی مانند اندیشیدن در کارهای پروردگار نیست». (بحارالانوار، ج 74، ص 402)
یاد کردن خداوند در همه جا، داشتن حالت خوف و رجاء نسبت به خدا و آموزش آن به کودک، توجه دادن به کودک درباره‌ی اینکه خداوند همه جا هست، از همه چیز آگاه هست، هر کس صدایش بزند او می‌شنود و جوینده‌ی خدا یابنده‌ی اوست و تقویت حسن ظن به خدا و واگذار کردن همه‌ی امور به دست او بهترین گزینه‌های رشد خداباوری در کودک به شمار می‌آید.

دوم: آموزش احکام و معارف دین
رسالت پدر و مادر درباره‌ی کودک، یاد دادن معارف دینی به او است؛ از این رو باید از آغاز سخن گفتن کودکشان شروع کنند؛ چرا که ابن عباس از پیامبر(ص) چنین روایت می‌کند که: «إفتَحوا عَلی صِبیانِکم أوَّلَ کَلِمَةٍ لا إِلهَ إِلاَّ الله؛ اولین کلمه‌ای که بر زبان فرزندانتان جاری می‌کنید «لا اله الاّ الله» باشد» (کنز العمال ج 16 ص 441).
گفتن هفت بار «محمد رسول الله» در سه سال و هفت ماه و بیست روزگی و گفتن هفت بار «صَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» و در چهار معرفی اهل بیت پیامبر به کودک سفارش شده است. (امالی صدوق، ص 351؛ وسائل الشیعه ج 15 ص 193)
و در روایت دیگری حضرت محمّد(ص) می‌فرماید: «فرزندانتان را بر سه ویژگی تربیت کنید: محبت پیامبرتان، محبت اهل بیت و قرائت قرآن؛ زیرا حاملان قرآن در سایه خدایند. در آن روز که هیچ سایه‌ای جز سایه خدا نیست و در کنار پیامبران و برگزیدگان او جای دارند» (کنزالعمال، ج 16، ص 456).
از آن پس به آموزش عملی احکام و آداب اسلامی توصیه می‌شود که به دو شکل، ممکن است: با رفتارهای دینی پدر و مادر که باعث الگوگیری کودک می‌شود و تشویق زبانی، ترغیب کلامی و همراهی کردن با او در انجام امور عبادی.
حضرت امیرالمؤمنین(ع) به فرزندش محمد حنفیه فرمود آب بیاورد و در عمل، وضو گرفتن را به او یاد داد. (مستدرک الوسایل، ج 1 ص 308؛ ثواب الاعمال، ص 16)
حضرت پیامبر(ص) با امام حسین(ع) نماز می‌گذارد و چون او نمی‌توانست «الله اکبر» را به خوبی تلفظ کند، ایشان حوصله می‌فرمود و هفت بار این جمله را تکرار کردند تا آن کودک عزیز، آن را به خوبی تلفظ نمود. (وسایل الشیعه، ج 4، ص 140 و 721)
ائمه‌ی اطهار بنا داشتند که کودکان خود را نسبت به عبادت و اطاعت خداوند کوشا و تلاشگر بار بیاورند و عظمت حق خداوند را در عبادت و پرستش برای آنان بیان کنند.
سعد بن أبی خلف روایت می‌کند که امام کاظم(ع) به یکی از فرزندانش چنین سفارش می‌فرمود: « فرزندم! پیوسته بکوش. هرگز خود را در عبادت و اطاعت الهی بی‌تقصیر مپندار؛ زیرا خداوند چنان‌که سزاوار است عبادت و پرستش نمی‌شود».
و آنها از تنبلی و کسالت پرهیز می‌دادند چنانچه همان امام همام(ع) می‌فرمود: از تنگدلی و بی‌تابی و تنبلی بپرهیز که این دو بهره‌ی تو را از دنیا و آخرت محروم سازند. (تحف العقول، ص 433)

سوم: تقویت ایمان به معاد و آخرت در کودک
باید فطرت پاک کودک خود را متوجه آخرت نموده و مأوای وجودی او را در آن سرا معرفی نماییم.
حضرت لقمان برای فرزند خود خوابیدن و بیدار شدن را مثال می‌زد و می‌فرمود همان گونه که از خوابیدن چاره‌ای نیست از مرگ نیز نمی‌توان فرار کرد و همان طور که کسی نمی‌تواند از بیدار شدن خود جلوگیری کند از رستاخیز و معاد نیز گریزی ندارد.

چهارم: جدیت در پرداختن به ارکان عملی دین.

 توجه به نماز
حضرت ابراهیم(ع) هنگامی که با کمک فرزندش اسماعیل خانه خدا را بنیان نهاد از خداوند خواست: «رب اجعَلنی مقیم الصلوةِ و من ذرّیتی؛ پروردگارا! مرا و ذریه‌ام را برپاکننده‌ی نماز قرار ده» (ابراهیم: 38).
حسن بن قارون می‌گوید: «از حضرت امام رضا(ع) پرسیدم مردی فرزند خود را به نماز خواندن مجبور می‌کند؛ چون گاهی یکی دو روز نماز نمی‌خواند». امام(ع) فرمود: (فرزندش) چند سال دارد؟ عرض کردم: هشت سال.  امام تعجب کرد و فرمود: سبحان الله! نماز را ترک می‌کند؟ عرض کردم: اگر نماز بخواند احساس ناراحتی می‌کند. امام فرمود: به هر صورتی که می‌تواند نمازش را بخواند و آن را ترک نکند» (وسایل الشیعه، ج 3، ص 13).
ائمه اطهار کودکان خود را از پنج سالگی به نماز توصیه می‌نمودند و به ما سفارش کرده‌اند که از هفت سالگی آنان را با تشویق به این امر وادار نماییم.
امام سجاد(ع) کودکان را وادار می‌کرد نماز ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشا را نیز باهم بخوانند و بین آنها فاصله نمی‌انداختند و این کار را برای راحتی کودکان انجام می‌دادند» (وسایل الشیعه، ج 15، ص 183).

.  روزه
امام صادق(ع) فرموده است: ما فرزندان خود را در سن هفت سالگی در حدی که تاب و توان آن را دارند به روزه گرفتن وا می‌داریم. گر چه تا وسط روز یا بیش از آن و یا کمتر از آن و هر گاه تشنگی و گرسنگی بر آنان غلبه کرد، افطار می‌کنند. (این دستور به روزه گرفتن به دلیل آن بود که) بر روزه گرفتن انس و عادت و توانایی پیدا کنند. پس شما فرزندان خود را در سن نه سالگی به روزه گرفتن وا دارید و به هر اندازه که توانستند روزه بگیرند و اگر تشنگی بر آنان غلبه کرد افطار کنند» (کافی، ج 3، ص 409).

. آموزش قرآن
روزی «غالب» به همراه فرزندش «فرزدق (شاعر)» پس از جنگ جمل در بصره به حضور علی(ع) رسید. عرض کرد: فرزندم از شعرای مضر است. به شعرهایش گوش بفرمایید. علی(ع) فرمود: به او قرآن تعلیم ده.
این سخن در روح فرزدق مؤثر افتاد و در زمانی مناسب، ریسمانی به پای خود بست و با خود عهد کرد که تا قرآن را حفظ نکند، هرگز آن را باز نکند» (قاموس الرجال، ج 7، ص 307).
ابن ابی الحدید می‌گوید «تا زمانی که فرزدق قرآن را حفظ نکرده بود پای خود را باز نکرد». (همان)
سیره‌ی اهل بیت(ع) چنان بود که کودکان خود را فرامی‌خواندند و از آنان می‌خواستند که در حضور پدر قرآن بخوانند و هر کس سنش کم بود و قرآن نمی‌خواند دستور داده می‌شد تا ذکر بگوید و این کار بیشتر در بین الطلوعین، (پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب) اتفاق می‌افتاد (بحارالانوار، ج 46، ص 297؛ وسایل الشیعه، ج 4، ص 850).
حضرت علی بن الحسین(ع) که بسیار صوت نیکویی نیز در قرائت قرآن داشتند با صدای بلند قرآن می‌خواندند و فرزندان و اهل خانه به آن گوش فرا می‌دادند (وسایل الشیعه، ج 4، ص 858).

پنجم: آشناسازی با مستحبات
تشویق کودکان به همه‌ی عبادات بویژه مستحبات باید بادر نظر گرفتن روحیه و میل کودک باشد؛ نه با زور و تحمیل.
علی بن ابراهیم در تفسیر خود ذیل آیه‌ی «فاصدَع بما تُؤمَر» (حجر: 95) می‌نویسد: «(روزی) ابوطالب به همراه فرزندش جعفر به محضر پیامبر(ص) وارد شد؛ در حالی که آن حضرت نماز می‌خواند و علی(ع) [که او نیز نوجوانی بود] به او اقتدا کرده بود. ابوطالب به جعفر گفت: فرزندم! کنار عموزاده‌ات بایست و تو هم نماز بخوان. پس جعفر سمت چپ پیامبر(ص) به نماز ایستاد» (مستدرک الوسایل، ج 6، ص 455).
ابوهارون مکفوف از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمود: «ای اباهارون! ما به فرزندانمان دستور می‌دهیم تا تسبیح فاطمه‌ی زهرا(س) را بگویند؛ همان‌گونه که به خواندن نماز فرمانشان می‌دهیم. پس بر تسبیح فاطمه مداومت کن؛ زیرا هرگز بنده‌ای که پیوسته این تسبیح را بگوید گمراه و سیه‌رو نمی‌شود» (امالی صدوق، ص 518؛ وسایل الشیعه، ج 4، ص 1023).
حضرت زهرا(س) در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان نمی‌گذاشت کسی از اهل خانه بخوابد و غذای سبک به کودکان می‌داد تا خوابشان سنگین نشود و آنان را برای احیای آن شب، از روز مهیا می‌کرد؛ یعنی امر می‌فرمود روز را بخوابند و استراحت کنند تا بتوانند شب را احیاء بدارند و می‌فرمود: محروم کسی است که از خیر امشب محروم بماند» (دعائم الاسلام، ج 1، ص 282).
ششم: تشویق فرزندان به صدقه و انفاق در راه خدا
این عمل تأثیر بسیار مثبتی بر روحیه‌ی کودک می‌گذارد. یک بار امام صادق(ع) به فرزند کوچک خود محمد دستور داد تمام پول خرجی خانه را که چهل دینار بود با دست خودش صدقه دهد و به او اطمینان داد که خداوند جای آن را پر می‌کند و صدقه را کلید روزی برشمرد. هنوز ده روز از آن قضیه نگذشته بود که چهل هزار دینار، یعنی هزار برابر آن پول به دستشان رسید. پدر نتیجه‌ی آن کار را به کودک یادآوری نمود» (کافی ج 4، ص 10).
و همچنین به یکی از دوستان خود فرمودند: «دستور ده تا فرزند خردسالت به دست خودش قطعه نانی یا چیز دیگری صدقه بدهد اگر چه بسیار کم باشد؛ زیرا چیزی که در راه خدا صدقه داده می‌شود اگر چه اندک باشد، در درگاه الهی بزرگ است» (وسایل الشیعه، ج 6، ص 261).

هفتم: بزرگداشت شعایر اسلامی
بیان قصه‌های عاشورایی، حکومت و تاریخ رسالت نبوی، شرکت در مراسم تولد و عزای اهل بیت(ع) و یاد مظلومیت علی(ع) و زهرای اطهر(س) از بنیه‌های تکمیل‌کننده‌ی شخصیت یک کودک شیعی است.
در روایات، حفظ کردن خطبه‌ی حماسی و عالی حضرت زهرا(س) در دفاع از ولایت امیرالمؤمنین(ع) به کودکان شیعه سفارش شده است؛ چنان‌که حضرت زینب هفت ساله آن را حفظ کرده بود (سفینة البحار، ج 1، ص 558) و دیگر بزرگان خاندان ابوطالب این خطبه را به فرزندانشان آموزش می‌دادند. (شرح نهج البلاغه، ج ، ص 94)

هشتم: تعلیم اشعار آموزنده
از امام صادق(ع) نقل شده است که حضرت علی(ع) از حفظ کردن یا نقل کردن اشعار ابوطالب بسیار خوشحال می‌شدند و می‌فرمودند: «این اشعار را یاد بگیرید و به فرزندانتان بیاموزید؛ زیرا ابوطالب در مسیر دین خدا گام برمی‌داشت و سروده‌هایش حاوی مطالب سودمندی است» (وسایل الشیعه، ج 12 ص 248).
همچنین است اشعار عبدی که به تعبیر علامه امینی در میان شعرهای او جز اشعار مربوط به اهل بیت یافت نمی‌شود. این اشعار مورد سفارش امام صادق(ع) بوده‌اند؛ چنان‌که فرمود: «ای شیعیان! شعر عبدی را به فرزندانتان یاد دهید؛ زیرا او بر دین خدا بوده است» (رجال کشی، ص 254).
امروزه و متناسب با زبان و شرایط زمانه، انتخاب شعرهای شاعران دینی وظیفه‌ی پدران و مادران است که با شناختن و دانستن نام و آثار این شاعران، مفاهیم دینی را در قالب شعر به کودکان بیاموزند.

نهم: توجه به مناسبت‌های مذهبی
بزرگداشت اعیاد اسلامی مثل غدیر و خریدن هدیه و فراهم کردن وسایل رفاه و شادی در آن روز برای اهل خانه و پرداختن به اعمال مستحب وارد شده در روز جمعه نیز در تقویت روحیه‌ی معنوی کودکان مؤثر است.

دهم: توکل به خدا و توسل به اهل بیت) علیهم السلام(
در همه‌ی این امور، توسل جستن والدین به اهل بیت(ع) و توکل به خداوند عزوجل جهت تربیت صحیح و مصون ماندن کودک از آسیب‌های محیطی و خانوادگی، بهترین تضمین برای این امر مهم است .   

 منابع جهت آگاهی بیشتر:

۱- آموزش مفاهیم دینی (همگام با روانشناسی رشد). ناصر باهنر

۲- آراء مربیان بزرگ مسلمان در باره کودک. محمد عطاران

۳- کلید های تربیت کودکان (کلیدهای آموختن به کودکان در باره خدا)دکتر ایریس باب. مترجم م. حاجی زاده

۴- آسیب شناسی تربیت دینی (گفتگو با دکتر غلامعلی حداد عادل)

۵- روان شناسی تربیتی (سال سوم دانشسراهای تربیت معلم) کد ۱۰۲۲